Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie

Cerkwie

Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie to prawosławna świątynia, która pełni funkcję parafialną. Wchodzi w skład dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Znajduje się w centrum miasta, przy ulicy 3 Maja.

Historia tej cerkwi sięga lat 20. XVI wieku, kiedy to w Hrubieszowie powstała pierwsza świątynia pod tym właśnie wezwaniem. Zanim upłynęło wiele lat, około 1630 roku, kościół przeszedł na własność unitów w wyniku brutalnego konfliktu pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami unii brzeskiej. Obecny budynek, który możemy podziwiać dzisiaj, został wzniesiony w latach 1867–1875 z inicjatywy napływowej ludności rosyjskiej. Celem jego istnienia było nie tylko zaspokojenie potrzeb religijnych wiernych, ale również umożliwienie prowadzenia agitacji religijnej wśród uczniów lokalnego unickiego progimnazjum.

Po bieżeństwie cerkiew została zamknięta, jednak jej działalność wznowiono w 1921 roku. Parafia w Hrubieszowie była aktywna także po II wojnie światowej, pomimo licznych wywózek prawosławnych Ukraińców do ZSRR, co wpłynęło na znaczne zmniejszenie liczby wiernych. W tamtym okresie była to jedna z siedmiu placówek duszpasterskich na ziemi chełmskiej, o które hierarchia PAKP szczególnie starała się w 1944 roku, gdyż większość dotychczasowych świątyń prawosławnych została zamknięta z powodu braku wiernych. Pomimo zamknięcia po akcji „Wisła”, cerkiew wznowiła swoją działalność w 1951 roku i od tej pory jest nieprzerwanie czynna.

Cerkiew w Hrubieszowie jest trójdzielną, orientowaną świątynią, która reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski, typowy dla cerkwi wznoszonych w tym samym okresie w Imperium Rosyjskim. Co istotne, wyróżnia się ona monumentalizmem oraz liczbą kopuł – jako jedyna w tej okolicy ma ich trzynaście. Jest to również jedyna 13-kopułowa cerkiew prawosławna w Polsce oraz jedna z dwóch na świecie, obok przeciwnika z Finlandii.

Historia

Pierwsza cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Hrubieszowie

W Hrubieszowie powstała prawosławna cerkiew pod tym wezwaniem w latach dwudziestych XVI wieku, z inicjatywy mieszczanina Sofronija Kozuli. Właściciel ten sfinansował nie tylko budowę świątyni, lecz również jej pełne wyposażenie. W 1596 roku, biskup chełmski Dionizy zrealizował akt unii brzeskiej, co spowodowało, że cała eparchia chełmska przeszła pod zarząd unicki. Do około 1630 roku cerkiew w Hrubieszowie z całą pewnością stała się częścią parafii unickiej, co było wynikiem zażartego konfliktu pomiędzy wiernymi prawosławnymi a unitami.

Murowana cerkiew w Hrubieszowie

Budowa murowanej świątyni w Hrubieszowie została zainicjowana z powodu napływu prawosławnych Rosjan z Imperium Rosyjskiego, a w tym samym okresie w mieście powstało unickie męskie progimnazjum. Otwarcie parafialnej cerkwi miało na celu wsparcie prawosławnego duchowieństwa w prowadzeniu misji miedzy swoimi wiernymi, a także chłopami wyznania unickiego zamieszkującymi pobliskie wsie.

Duszpasterstwo rozpoczęło swoją działalność w 1867 roku, korzystając początkowo z kaplicy domowej. Tego samego roku rozpoczęto budowę wolno stojącej murowanej cerkwi, która powstawała na miejscu rozebranej w 1785 roku cerkwi parafialnej. Kamień węgielny pod nową budowlę położono 11 maja 1873 roku, a prace budowlane zakończono między 1875 a 1876 rokiem. Po poświęceniu gotowego obiektu przez arcybiskupa chełmskiego i warszawskiego Leoncjusza, które odbyło się 13 maja 1876 roku, budowę świątyni finansowano z państwowego funduszu przeznaczonego na nowe cerkwie.

Świątynia funkcjonowała aktywnie aż do 1914 roku, kiedy to miejscowi prawosławni mieszkańcy odbyli bieżeństwo. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, cerkiew pozostała zamknięta, co potwierdza brak jej obecności w spisach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1919 roku, jak również w wykazie obiektów otwartych w 1921 roku. Jednak jeszcze w tym samym 1921 roku cerkiew została przywrócona do liturgicznego użytku. Według spisu cerkwi prawosławnych z 1923 roku, była to jedna z dziewiętnastu czynnych świątyń w powiecie hrubieszowskim i siedziba jednej z parafii dekanatu hrubieszowskiego diecezji warszawsko-chełmskiej.

Po II wojnie światowej i migracjach prawosławnych Ukraińców do ZSRR, sieć parafialna w Kościele prawosławnym na Lubelszczyźnie praktycznie całkowicie uległa zniszczeniu. Biskup Tymoteusz (Szretter), który od 1944 roku pełnił funkcję administratora w strukturach kościelnych w byłej diecezji chełmsko-podlaskiej, zwrócił się do lokalnej administracji o pomoc w utrzymaniu tylko siedmiu placówek duszpasterskich, w tym cerkwi w Hrubieszowie, uzasadniając to potrzebą zachowania parafii dla prawosławnych Polaków. Pomimo początkowych trudności, Ministerstwo Administracji Publicznej w końcu zaakceptowało tę prośbę w grudniu 1945 roku.

W 1947 roku, w cerkwi znajdowało się zaledwie stu wiernych. Po akcji „Wisła”, z powodu braku wiernych, działalność duszpasterska została zawieszona, ale przed 1951 rokiem udało się ją wznowić, a placówkę włączono do dekanatu lubelskiego diecezji warszawsko-bielskiej. W 1956 roku miała miejsce nieprzyjemna sytuacja, gdy grupa chuliganów zakłóciła nabożeństwo. Na koniec lat pięćdziesiątych zaczęto przeznaczać środki z rozbiórki nieczynnych cerkwi w Modryniu i Koniuchach na doraźne remonty obiektu.

W 1969 roku szacowano, że cerkiew hrubieszowska oraz jej filia w Tomaszowie Lubelskim przyciągały około 200 wiernych. W nadchodzącej dekadzie cerkiew została okradziona z pięciu ikon, a proboszcz, starając się o fundusze na remont, napotkał trudności w uzyskaniu pomocy finansowej zarówno z Funduszu Kościelnego, jak i od metropolity warszawskiego. W materii remontowej poczyniono kroki w kierunku odnowienia chóru, pokrycia kopuł, oraz ogrodzenia, a także części ikon wewnątrz.

W 2023 roku zakończono długoletni remont, który obejmował modernizację chóru, pokrycia kopuł, konserwację ikonostasu oraz wymianę instalacji elektrycznej, przeciwpożarowej i przeciwwłamaniowej.

Architektura

Bryła budynku

Świątynia została wzniesiona zgodnie z planem krzyża greckiego, przy czym przybrała formę stylu bizantyjsko-rosyjskiego, co nadaje jej niepowtarzalny charakter. Bogata dekoracja zewnętrzna, obejmująca takie elementy jak kolumienki, gzymsy oraz nisze, przyciąga wzrok przechodniów oraz miłośników architektury.

Głównym wejściem do świątyni jest przedsionek, nad którym dominuje wieża dzwonnicy, co nadaje całości wyjątkowego wyglądu. Cała konstrukcja jest wieńczona trzynastoma znakomitymi kopułami. Rozmieszczone są one w sposób przemyślany – pięć nad nawą, po trzy kopuły na bocznych przyległościach oraz jedna, najmniejsza, umiejscowiona w zwieńczeniu dachu dzwonnicy.

Warto zaznaczyć, że cerkiew w Hrubieszowie jest jedyną tego rodzaju świątynią w Polsce, która posiada taką właśnie liczbę kopuł, co czyni ją wyjątkową na mapie architektury sakralnej. Dodatkowo, kopuły wieży dzwonnicy zwieńczone są pozłacanymi, żeliwnymi krzyżami, podkreślając ich symboliczne znaczenie.

Cerkiew hrubieszowska, wpisująca się w architekturę parafialnych świątyń z lat 60. i 70. XIX wieku, wyróżnia się swoimi imponującymi rozmiarami oraz bardziej złożoną formą, co czyni ją znaczącym przykładem tego okresu.

Wystrój wnętrza

Wnętrze cerkwi zachwyca dwurzędowym ikonostasem, który został wykonany z drewna dębowego oraz ozdobiony złoceniami. Ikony, wchodzące w skład tego wspaniałego dzieła, zostały namalowane przez znanego ikonografa z Petersburga, Siłajewa. To on jest również autorem wizerunków świętych, zdobiących przestrzeń ołtarzową, umieszczonych w dębowych kiotach.

Warto również zwrócić uwagę na cztery starsze ikony z przełomu XVIII i XIX wieku, które znajdują się w świątyni. W tym zbiorze znajdują się dwa obrazy maryjne, jeden z nich został przeniesiony z cerkwi w Tyszowcach, która zniknęła w 1958 roku. Dodatkowo, można podziwiać wyobrażenie Zaśnięcia Matki Bożej oraz Chrystusa Dobrego Pasterza, które również dodają wartości artystycznej i duchowej całej przestrzeni.

Wśród elementów wyposażenia, starszy niż sama cerkiew, znajdują się także ołtarzowy krzyż datowany na I połowę XIX wieku, co wpisuje się w historyczną wartość obiektu. Jego obecność dodatkowo podkreśla głębię i znaczenie kulturowe tego miejsca.

W czasie II wojny światowej zaginęło pięć dzwonów z dzwonnicy, które do dziś pozostają w pamięci lokalnej społeczności. Dopiero w 2005 roku, dzięki wsparciu prywatnych darczyńców, udało się zawiesić trzy nowe dzwony na dzwonnicy, co przywróciło cerkwi część jej dawnej świetności. Obiekt ten został wpisany do rejestru zabytków 4 kwietnia 1958 roku pod numerem kl. V-Oa/9/58, a następnie 16 lipca 1977 roku pod numerem A/176, co świadczy o jego znaczeniu w kontekście dziedzictwa kulturowego Polski.

Przypisy

  1. DziennikD. Wschodni DziennikD., Piękna i unikalna. Cerkiew w Hrubieszowie już po remoncie [online], Dziennik Wschodni [dostęp 04.03.2024 r.]
  2. Hrubieszowska cerkiew ponownie oddana wiernym [online], 02.05.2023 r. [dostęp 04.03.2024 r.]
  3. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 74–76. ISBN 978-83-7629-260-1.
  4. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 178–179. ISBN 978-83-7629-260-1.
  5. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 176. ISBN 978-83-7629-260-1.
  6. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 181. ISBN 978-83-7629-260-1.
  7. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 80. ISBN 978-83-7629-260-1.
  8. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 78. ISBN 978-83-7629-260-1.
  9. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 133. ISBN 978-83-7629-260-1.
  10. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 82. ISBN 978-83-7629-260-1.
  11. Samonek M.: Święto Zaśnięcia Bogurodzicy w Hrubieszowie. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 09.04.2013 r.]
  12. G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 41–45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  13. K. Latawiec: W służbie imperium... Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864–1915. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 212–213. ISBN 978-83-227-2698-3.
  14. P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 85. ISBN 83-232-1463-8.
  15. P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 136. ISBN 83-232-1463-8.
  16. Zabytki powiatu hrubieszowskiego. Hrubieszów: Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, 2011, s. 14. ISBN 978-83-931607-0-9.
  17. D. Błażejowśkyj: Ijerarchija Kyjiwśkoji cerkwy (861–1996). Lwów: Kameniar, 1996, s. 300.
  18. Andrzej Gil: Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2005, s. 73.
  19. „Cerkwie. Część 2", Kolekcja Nasza Polska, tom 46, De Agostini Warszawa 2012.
  20. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom VIII Województwo lubelskie, Zeszyt 6 Powiat Hrubieszowski, R. Brykowski, E. Rowińska (red.), Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1964, s. 24.

Oceń: Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie

★★★★★
Średnia ocena:4.75 Liczba ocen:9