Bolesław Prus

---

Biografia

Dzieciństwo i młodość

Bolesław Prus, właściwie Aleksander Głowacki, przyszedł na świat 20 sierpnia 1847 roku o godzinie 23:00 w Hrubieszowie, który leży w malowniczej Lubelszczyźnie. Urodził się w rodzinie Antoniego Głowackiego, dworskiego ekonoma z szlacheckich rodów, oraz Apolonii z Trembińskich. Wówczas jego rodzina mieszkała w majątku ziemskim Żabcze. Ze względu na okoliczności, jego matka została umieszczona w domu krewnego, ówczesnego proboszcza Hrubieszowa, księdza kanonika Feliksa Troszczyńskiego, co miało miejsce na czas porodu. Niestety los nie był dla młodego Aleksandra łaskawy. W wieku zaledwie trzech lat stracił matkę, a w wieku dziewięciu – ojca. Został więc pod opieką babki Marcjanny Trembińskiej, która mieszkała w Puławach.

Po jej śmierci zamieszkał u ciotki Domiceli z Trembińskich Olszewskiej w Lublinie. W tym mieście uczęszczał do Powiatowej Szkoły Realnej przez cztery lata, od 1857 roku. W następnym etapie życia, w 1861 roku, podjął opiekę brata Leona Głowackiego, który był nauczycielem historii. W rezultacie przeprowadzili się do Kielc, gdzie rozpoczął edukację w gimnazjum.

Pod wpływem starszego brata Leona, który był aktywnym działaczem frakcji „Czerwonych”, 16-letni Aleksander Głowacki postanowił wziąć udział w powstaniu styczniowym. Wzięty do niewoli, walcząc w oddziale Ludwika Żychlińskiego podczas bitwy pod Żelazną, został ranny we wrześniu 1863 roku. Po powrocie do zdrowia i dzięki interwencji ciotki wrócił do Lublina, aby zamieszkać z rodziną. 10 stycznia 1864 roku jego wiersz Do Pegaza pojawił się w „Kurierze Niedzielnym”, gdzie autor podpisał go pseudonimem Jan w Oleju. Kilka dni później, 20 stycznia, został aresztowany za swój udział w powstaniu.

Do kwietnia 1864 roku przebywał w więzieniu na Zamku Lubelskim oraz w gmachu, który obecnie jest siedzibą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Gdy przebywał w areszcie, doświadczył wielu trudności, w wyniku których stracił swoje szlachectwo. Po odbyciu kary został oddany pod opiekę wuja Klemensa Olszewskiego, a jego brat Leon cierpiał na nieuleczalną chorobę. Po zwolnieniu Głowacki dokończył naukę w lubelskim gimnazjum, które ukończył z wynikiem celującym, 30 czerwca 1866 roku. Zainteresowany studiami w Petersburgu, nie mógł sobie na nie pozwolić, dlatego w październiku podjął naukę na Wydziale Matematyczno-Fizycznym w Warszawie. Pracował jako guwerner i korepetytor, aby zarobić na swoje utrzymanie, jednak jego finansowa sytuacja często była trudna. W trakcie tych lat pisał do „Kuriera Świątecznego”, znowu używając pseudonimu Jan w Oleju.

Wkrótce, będąc na trzecim roku studiów, z powodu trudności materialnych musiał je przerwać. Potem podjął naukę na Wydziale Leśnym Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, jednak po konflikcie z rosyjskim profesorem wrócił do Warszawy we wrześniu 1870 roku. Wówczas próbował różnych zawodów, w tym pracy jako fotograf, a nawet uliczny mówca, co pozwalało mu zarobić na życie.

W 1871 roku przetłumaczył dzieło angielskiego filozofa Johna Stuarta Milla, Logika, a także spróbował swoich sił jako dziennikarz.

Dziennikarstwo

Pierwszym artykułem publicystycznym, który napisał, był tekst społeczny Nasze grzechy, opublikowany w 22 numerze czasopisma „Opiekun Domowy” z dnia 29 maja 1872 roku. W tym samym roku w „Niwa” ukazał się jego pierwszy artykuł popularnonaukowy poświęcony elektryczności. Na łamach „Opiekuna Domowego” pojawiły się także felietony zatytułowane Listy ze starego obozu, które podpisywał jako Bolesław Prus. W ten sposób zdecydował się wykorzystywać swoje pełne nazwisko tylko w przypadku bardziej poważnych artykułów.

Od 1873 roku Głowacki współpracował z satyrycznymi pismami „Mucha” oraz „Kolce”, gdzie publikował prześmiewcze Szkice społeczne oraz humoreski, w tym takie tytuły jak Kłopoty babuni czy To i owo. Dzięki tym pismom mógł wykazać swoje poczucie humoru oraz zdolności literackie. W „Niwie” zamieszczał również swój stały felieton Sprawy bieżące. Publikacje te, z uwagi na ich rozrywkowy charakter, sygnował nazwiskiem Prus.

W 1874 roku związał się z „Kurierem Warszawskim”, na łamach którego rozpoczęła się seria jego utworów, Szkice warszawskie. Od 1875 roku zaczęły się ukazywać w tej gazecie Kartki z podróży, a także Kronika tygodniowa, która przyniosła mu olbrzymią popularność z racji omawianych spraw politycznych, społecznych i moralnych. Głowacki przyciągał czytelników swoimi przemyśleniami oraz odważnymi postulacjami.

Kariera felietonisty, którą początkowo traktował jako działalność drugorzędną (wówczas był kasjerem w banku), szybko przyniosła znaczny dochód, co pozwoliło mu na zrealizowanie planu założenia rodziny. 14 stycznia 1875 roku w lubelskim kościele pw. Ducha Świętego poślubił Oktawię Trembińską, swoją daleką kuzynkę. I choć nie doczekali się własnych dzieci, to rodzina ich przybranego syna Emila była tragiczna – w wieku 18 lat popełnił samobójstwo. Z czasem pojawiły się także spekulacje na temat romansu z Aliną Sacewiczową, z którą Głowacki miał syna Jana Sacewicza.

W 1876 roku rozpoczął współpracę z czasopismem „Ateneum”, do którego pisał Kroniki miesięczne, a rok później związany był z tygodnikiem „Nowiny”, którym kierował od 1882 roku. Na łamach „Nowin” zamieścił kontrowersyjny dokument zatytułowany Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa. Wkrótce jego działalność beletrystyczna nabrała tempa; w 1879 roku rozpoczął dojrzały okres swojej twórczości nowelistycznej.

Mimo jego zaangażowania w literaturę, Głowacki zawsze powracał do dziennikarstwa. Związczał się z „Tygodnikiem Illustrowanym” w 1883 roku, a w 1887 z „Kurierem Codziennym”. Wiele jego opowiadań oraz powieści było publikowanych najpierw na łamach gazet, z którymi był związany. Po upadku „Nowin” w 1883 roku, autor przeżył kryzys finansowy, który skłonił go do poświęcenia się pracy nad powieściami. Prus nawiązał też współpracę z polskim tygodnikiem „Kraj”, gdzie pisał Korespondencję z Warszawy. W 1885 roku poznał artystę Stanisława Witkiewicza, współredaktora pisma „Wędrowiec”, przez co zyskał możliwość publikowania nowych tekstów i opowiadań.

Wyjazdy i wypoczynek

W 1882 roku po raz pierwszy wyjechał na wakacje do uzdrowiska Nałęczów, które stało się jego ulubionym miejscem relaksu przez kolejne 28 lat. Ostatni raz odwiedził to malownicze miasteczko w 1910 roku. Dziś w Nałęczowie znajduje się Muzeum Bolesława Prusa, zlokalizowane przy ulicy Poniatowskiego 39 w historycznym gmachu dawnej Ochronki. A jeszcze do grudnia 2017 roku placówka ta mieściła się w Pałacu Małachowskich. W tej okolicy Prus w licznych podróżach często odwiedzał Bochotnicę, co prawdopodobnie było inspiracją do napisania noweli Antek.

3 września 1892 roku wziął udział jako świadek w ceremonii zaślubin Stefana Żeromskiego z Oktawią Rodkiewiczową. Prus zaprzyjaźnił się z parą młodą podczas wspólnych wyjazdów do Nałęczowa. To właśnie Oktawia miała być pierwowzorem Madzi Brzeskiej w „Emancypantkach”. Prus poznał również Żeromskiego w 1891 roku.

W 1895 roku miał okazję do jedynej podróży zagranicznej, podczas której odwiedził Niemcy, Czechy, Szwajcarię oraz Francję. W szczególności zwiedził Berlin, Drezno, Karlsbad, Rapperswil (gdzie spotkał się z Żeromskimi) oraz Paryż.

Ostatnie lata

Kiedy Prus zbliżał się do końca swojego życia, jego aktywna działalność publicystyczna w latach 1904–1905 przyczyniła się znacząco do zyskania autorytetu w społeczności. Uznawany był za wzorowego przedstawiciela postawy pracy organicznej oraz utylitaryzmu. Całkiem do końca życia uczestniczył w działaniach społecznych, obejmując patronat nad wieloma inicjatywami. W szczególności został opiekunem sierot z Towarzystwa Dobroczynności, uczestniczył w tworzeniu seminarium dla nauczycieli ludowych na Ursynowie oraz przewodniczył Stowarzyszeniu Kursów dla Analfabetów Dorosłych. W swoim testamencie odkładał środki na stypendia dla dzieci pochodzących z ubogich rodzin wiejskich, a swój księgozbiór zapisał Towarzystwu Biblioteki Publicznej w Warszawie. Część zbiorów przekazała do Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie jego żona Oktawia.

W ostatnich latach życia Prus regularnie odwiedzał Milanówek, gdzie przyjeżdżał na wypoczynek. Zmarł w wyniku ataku serca w wieku 64 lat. Jego pogrzeb, który miał miejsce 22 maja 1912 roku, zgromadził liczne grono wielbicieli jego talentu, co przerodziło się w manifestację mieszkańców Warszawy. Prus został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 209-1-4/5/6), a na grobie, według projektu Stanisława Jackowskiego, umieszczono pamiętną inskrypcję „Serce serc”.

Twórczość

Twórczość literacka Bolesława Prusa stanowi jedno z najwybitniejszych osiągnięć w polskiej literaturze. W jego wczesnych dziełach mocno uwypuklone jest przedstawienie społecznych krzywd, które kontrastują z jednym z tematów głównych, jakim jest jałowość życia osadzonego w elitarnym świecie ziemiaństwa. W dziełach takich jak „Dusze w niewoli” oraz „Anielka” autor prezentuje tragedie ludzkich losów oraz niesprawiedliwości społecznej, które w dużej mierze były spowodowane zderzeniem z wczesnokapitalistyczną gospodarką, co doskonale ukazuje powieść „Powracająca fala”. Prus w swojej literackiej działalności analizował oraz oceniała zjawiska społeczno-gospodarcze.

Jego pierwszą znaczącą powieścią była „Placówka” (1885–1886), która została opublikowana w znanym czasopiśmie „Wędrowiec”. W miarę upływu czasu, autor zaczął tworzyć epicką panoramę Warszawy z lat 1878–1879, której efektem była „Lalka” (1887–1889, opublikowana w „Kurierze Codziennym”, a w wydaniu książkowym dopiero w 1890 roku). Kolejnym ważnym tytułem w jego dorobku jest powieść społeczno-obyczajowa „Emancypantki” (1890–1893, również w „Kurierze Codziennym”, a drukiem w 1894 roku).

Prus, w swojej unikatowej powieści historycznej „Faraon” (1895–1896 w „Tygodniku Illustrowanym”, wydanie książkowe 1897), nakreślił mechanizmy władzy, państwa oraz społeczeństwa na tle fragmentów historii starożytnego Egiptu. W 1909 roku wydał jeszcze jedną powieść, „Dzieci” (1908 w „Tygodniku Illustrowanym”, wydanie książkowe w 1909), w której krytycznie odniósł się do wydarzeń związanych z rewolucją rosyjską 1905 roku. Niestety, śmierć pisarza przerwała prace nad jego ostatnim, niedokończonym dziełem „Przemiany” (1911–1912, publikowane w „Tygodniku Illustrowanym”). Prus przed publikacją „Lalki” rozpoczął również pracę nad powieścią „Sława”, jednak ten projekt został porzucony.

W latach 1953–1970 ukazała się imponująca kolekcja „Kronik” w 20 tomach. Natomiast od 2014 roku światło dzienne ujrzała Edycja Krytyczna Pism Wszystkich Bolesława Prusa, co świadczy o jego nieustającym wpływie na literaturę oraz kulturę narodową.

Dzieła

Twórczość Bolesława Prusa obejmuje bogaty zbiór dzieł, które mają znaczący wpływ na polską literaturę. Z pewnością warto zapoznać się z jego najważniejszymi dokonaniami.

Nowele i opowiadania

• Lokator poddasza (1875; opowiadanie),
• Pałac i rudera (1875; opowiadanie),
• Szkatułka babki (1878; opowiadanie),
• Przygoda Stasia (1879),
• Powracająca fala (1880; opowiadanie),
• Michałko (1880),
• Antek (1880),
• Katarynka (1880),
• Nawrócony (1881),
• Kamizelka (1882),
• On (1882),
• Milknące głosy (1883),
• Grzechy dzieciństwa (1883),
• Na wakacjach (1884),
• Omyłka (1884),
• Pleśń świata (1884),
• Żywy telegraf (1884),
• Cienie (1885),
• Z legend dawnego Egiptu (1888),
• Sen (1890).

Powieści

• Dusze w niewoli (debiut powieściowy Prusa; wyd. książkowe 1877),
• Anielka (jako Chybiona powieść w 1880; ostateczna wersja w 1885; zaliczana często do opowiadań),
• Placówka (wyd. książkowe 1886),
• Lalka (wyd. książkowe 1890),
• Emancypantki (wyd. książkowe 1894),
• Faraon (wyd. książkowe 1897),
• Dzieci (wyd. książkowe 1908),
• Przemiany (1911, w odcinkach, niedokończona).

Ekranizacje

Z tym tematem wiąże się obszerny świat filmowych adaptacji twórczości Bolesława Prusa, które mają na celu przeniesienie na ekran wyjątkowych historii stworzonych przez tego znakomitego pisarza.

Filmy te są często próbą uchwycenia głębi jego powieści oraz ukazania postaci, które na stałe zapisały się w polskiej literaturze. Każda ekranizacja wnosi nowe spojrzenie na znane wątki i odzwierciedla czas, w którym powstała, oraz style artystyczne dominujące w danym okresie.

Upamiętnienie

Bolesław Prus, wybitny przedstawiciel polskiej literatury, został uwieczniony na polskiej monecie o nominale 10 zł, która była emitowana w latach 1975–1978 oraz 1981-84. Moneta ta, wykonana z miedzioniklu, miała wielomilionowy nakład, średnicę wynoszącą 25 mm oraz wagę 7,7 g, a jej rant był ząbkowany. W 2012 roku Narodowy Bank Polski wydał monety kolekcjonerskie mające na celu upamiętnienie Bolesława Prusa. Wśród nich była złota moneta o wartości 200 złotych, srebrna moneta o nominale 10 złotych, a także moneta okolicznościowa, wykonana ze stopu nordic gold, o nominale 2 złote.

Warto dodać, że od 2017 roku jego imię nosi jedna z ulic w Katowicach, co świadczy o jego znaczeniu w kulturze polskiej.

---

Oceń: Bolesław Prus

---